شاخص های علم سنجی

شاخص های علم سنجی شامل شاخص های ارزیابی کمی و کیفی برونداد علمی پژوهشگران است که می تواند مبنای ارزشیابی، رتبه بندی و نیز سیاست گذاری های پژوهشی، طراحی نقشه راه توسعه و دستیابی به مرجعیت علمی قرار گیرد.

شاخص های استنادی به دلیل توجه به کیفیت تولیدات علمی و کارآمدی بالای آن در تحلیل های استنادی، از رایج ترین و معتبرترین شاخص های علم سنجی هستند.

 

مهمترین شاخص های علم سنجی که بر مبنای تحلیل های استنادی شکل گرفته اند، عبارتند از:

 

• شاخص اچ (H-index): شاخص اچ (h) یک پژوهشگر، شامل h تعدادی از مقالات اوست که به هر کدام از آنها حداقل h بار استناد شده باشد.

 

• شاخص ام (M-Index): شاخص h هر پژوهشگر به طول مدت فعالیت پژوهشی وی بستگی دارد. زیرا با گذشت زمان، تعداد مقالات و استنادها به آن افزایش می­ یابد. به همین جهت، برای مقایسه پژوهشگران در مراحل مختلف دوره فعالیت آنها، شاخص M معرفی شد. این پارامتر در نتیجه تقسیم شاخص اچ هر پژوهشگر بر سن علمی وی به دست می ­آید. منظور از سن علمی، شمار سال­ هایی است که از زمان انتشار اولین مقاله او می­ گذرد.

 

• شاخص جی (G-Index): در سال ۲۰۰۶ شاخص G برای تکمیل عملکرد شاخص h و رفع ضعف نادیده گرفتن مقالات پراستناد،معرفی شد. در این شاخص بر خلاف شاخص اچ به مقالاتی که بیشتر مورد استناد قرار می ­گیرد وزن بیشتری داده می ­شود. بنا به تعریف شاخص g برابر است با بالاترین رتبه در لیست نزولی مقالات به ترتیبی که g مقاله اول حداقل تعداد g2 استناد دریافت کرده باشند و مجموع استنادهای مقالات تا g بزرگتر یا مساوی g2 باشد. با توجه و دقت در نحوه محاسبه G-Index درمی‌یابیم که میزان G-Index هیچ وقت کمتر از H-Index نخواهد بود. این شاخص برای برجسته کردن مقالات پراستناد و اصلاح شاخص اچ مطرح شد و بالاترین تعداد مقالات است که جی به توان ۲ یا بیشتر به آن استناد شده است.

 

• ضریب تاثیر ( IF): ضریب تاثیر یک مجله عبارت است از نسبت بین استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی. معمولاً یک دوره  دوساله برای بررسی در نظر گرفته می شود.

 

شاخص های جدید علم سنجی :

سنجه های جایگزین (Altmetrics): آلتمتریکس اندازه گیری تعاملات پژوهشی وب محور است، شامل موضوعاتی از قبیل اینکه چگونه یک پژوهش توییت می شود یا دربارة آن بلاگ نوشته می شود یا بوک مارک می شود. مطالعه و استفاده از سنجه های تأثیر علمی براساس میزان فعالیت در محیط ها و ابزارهای آنلاین به عنوان سنجه های جایگزین یا Altmetrics شناخته می شود. در این بحث به جای استفاده از میزان استنادات مجلات به ضریب تأثیر شبکه های اجتماعی نظیر میزان مشاهده (View) ، بارگذاری (Download) ، علاقه مندی (Likes) ، انعکاس در وبلاگ (blog) میزان توئیت شدن و…..توجه می شود.

 

شاخص وای (Y-Index) 
این شاخص سعی دارد با در نظر گرفتن کیفیت و کمیّت، نقاط ضعف دیگر شاخص ها را برطرف نماید. بدین منظور، از عامل تأثیر به عنوان شاخص کمّی و معادل مقبولیت و از رتبه بر اساس وزن یا رتبه پیچ (PageRank) به عنوان شاخص کیفی و عامل ارزش استفاده می کند. شاخص وای، حاصل ضرب عامل تأثیر در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمیّت در کیفیت است و سعی دارد سنجش اعتبار علمی را تا حد امکان کیفی کند.

 

شاخص فوریت ( Immediacy Index  )

  در پایان هرسال به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله استفاده می شود. میزان استنادات بک مجله مشخص در سال آخر تقسیم بر تعداد مقالات منتشر شده در این مجله در طی همان سال.

 

• شاخص (FWCI (Field-Weighted Citation Impact:

FWCI توسط انتشارات الزویر ابداع شده و از پایگاه Scopusو ماژول SciVal در پایگاه اسکوپوس قابل دسترسی است. این شاخص تفاوت های رفتار پژوهشی در رشته های مختلف را مد نظر قرار می دهد و برای محاسبه آن، سه معیار رشته یا حیطه موضوعی، سن یا سال انتشار و نوع مقاله مد نظر قرار می گیرد.

FWCI از نسبت استنادات به ازای هر مقاله تقسیم بر کل استنادات به ازای هر مقاله هم رشته، هم نوع و هم سن در پایگاه استنادی Scopus به دست می‌آید که حاصل این کسر می‌تواند یکی از حاالت زیر باشد:

FWCI برابر با عدد یک، به این معنی است که متوسط عملکرد استنادی با عملکرد استنادی هم رشته، هم نوع و هم سال در دنیا برابر بوده است.

FWCI بیشتر از عدد یک، به این معنی است که متوسط عملکرد استنادی از عملکرد استنادی هم رشته، هم نوع و هم سال در دنیا بیشتر بوده است.

FWCI کمتر از عدد یک، به این معنی است که متوسط عملکرد استنادی از عملکرد استنادی هم رشته، هم نوع و هم سال در دنیا کمتر بوده است.